شـــبام، منهتن صحرا

آسمان‌خراش‌ها یکی از ویژگی‌های شهرهای مدرن هستند. از نیویورک تا سئول از سئول تا دبی. این بناها تبدیل به بافت شهری شده‌اند و عمدتا تصاویری متعارف از دنیای معاصر را در ذهن ما متبادر می‌کنند.
همین که پا را فراتر بگذاریم و به صحراها سفر کنیم به نمونه‌ای خلاف این روند می‌رسیم نمونه‌ای از برج‌های باستانی که اتفاقا بیانگر دنیای مدرن امروز نیستند. خانه برج‌هایی که قدمت آن‌ها به قرن شانزدهم میلادی می‌رسد و سرشار از نبوغ معماری اند.
در شبام قدم می‌زنیم، شهری در یمن مرکزی در منطقه حضرموت که ریشه‌ای ۱۷۰۰ ساله دارد. شهری که کوچه‌ها و معابر باریکش به واسطه برج‌های به آسمان کشیده شده، باریکتر نیز دیده می‌شوند.

از آنجا که شبام یک توقفگاه مهم در مسیر تجارت ادویه بوده، به مرور ایجاد مسکن انبوه به سبکی رایج در معماری و بافت شهری آن تبدیل شده است و بدین ترتیب صدها ساختمان خشتی سر به فلک کشیده در آن به چشم می‌خورند. خانه برج‌های به هم پیوسته، آسیب‌پذیری شهر را از حمله‌ی راهزنان کم می‌کردند و نمایشی بودند برای به رخ کشیدن ثروت تاجرین و ساکنین شهر، هرچند سایه‌هایی برای تردد در معابر هم جاری می‌ساختند.
این ساختمان‌های خشتی الگوهای پیچیده‌ای از نحوه‌ی زیستن را در خود جای دادند؛ ابزار و حیوانات در طبقه همکف نگهداری می‌شوند، طبقه بعدی اختصاص دارد به نگهداری غذا و مایحتاج. افراد مسن در طبقه سوم زندگی می‌کنند و در طبقه چهارم فضاهایی برای سرگرمی تعبیه شده است. علاوه بر آن، موتیف‌هایی با کارکردهای چندگانه در معماری این بناها دیده می‌شوند، از جمله درهای ورودی چوبی که نه تنها از جزئیات هنر دستی برخوردارند و طرح‌واره‌ها در آن تکرار می‌شوند، بلکه به دلیل سنگینی به وضوح برای اهداف دفاعی طراحی شده‌اند. یا بام‌هایی که بر فرازش تنها کارکردش تماشای چشم انداز افق نیست و محلی بوده برای شناسایی راهزنان و دیدبانی.
علی‌رغم این ساز و کارهای دفاعی باستانی، امروز میراث معماری شبام به دلیل جنگ‌های یمن به شدت آسیب‌پذیر شده و با اینکه که در سال ۱۹۸۲ به عنوان میراث جهانی تحت حفاظت یونسکو اعلام شده، مورد بی‌توجهی بسیار قرار گرفته است و حالا دیگر دفاعی از خود ندارد!